Formy ochrony przyrody – parki, rezerwaty, pomniki przyrody

Parki narodowe

Park narodowy jest najwyższą formą ochrony przyrody. Wszystkie elementy na jego obszarze podlegają ochronie, zarówno przyroda ożywiona, jak i nieożywiona, jednak ochrona ta jest zróżnicowana w zależności od strefy. Rozróżnia się trzy strefy ochrony: ścisłą, częściową i krajobrazową. W strefie ochrony ścisłej zakazana jest jakakolwiek działalność człowieka. Taką ochroną objęte jest w naszym kraju 21 % ogółu powierzchni parków. W strefie ochrony częściowej, którą objęte jest 60 % ogółu powierzchni, dopuszczalne są niektóre świadome działania, wiążące się z pielęgnacją zasobów, pozwalającą przywrócić je do stanu naturalnego. Krajobrazowa strefa ochrony dopuszcza ograniczone prowadzenie gospodarki rolnej, leśnej lub rybackiej, a także ruch turystyczny. Każdy park narodowy otoczony jest otuliną, obszarem, który dodatkowo ma chronić go przed działaniami człowieka.
Park narodowy obejmuje teren o powierzchni minimum 1.000 ha, na której występują szczególne wartości przyrodnicze, naukowe, społeczne, kulturowe i edukacyjne. Parki tworzy się po to, aby utrzymać różnorodność biologiczną, zapewnić bezpieczeństwo poszczególnym gatunkom flory i fauny, nierzadko zagrożonym, zabezpieczyć całą przyrodę oraz walory krajobrazowe, ale również po to, aby przywrócić właściwy stan przyrody lub odtworzyć zniekształcone siedliska przyrodnicze. Tworzenie parków narodowych ma służyć działalności naukowej i badawczej, edukacji oraz turystyce poznawczej. Zwiedzanie parków narodowych odbywa się wyłącznie w wyznaczonych obszarach i na określonych warunkach.

Na terenie Polski występują 23 parki narodowe: Babiogórski PN, Pieniński PN, Tatrzański PN, Ojcowski PN, Wielkopolski PN, Kampinoski PN, Karkonoski PN, Woliński PN, Bieszczadzki PN, Roztoczański PN, Gorczański PN, Wigierski PN, Drawieński PN, Poleski PN, Biebrzański PN, PN Gór Stołowych, Magurski PN, PN „Bory Tucholskie”, Narwiański PN, Białowieski PN, PN „Ujście Warty”, Słowiński PN oraz Świętokrzyski PN.
Najstarszym parkiem narodowym w Polsce jest Pieniński Park Narodowy, największym – Biebrzański Park Narodowy, najmniejszym – Ojcowski Park Narodowy. Województwo małopolskie posiada najwięcej, bo aż 5 parków narodowych na swoim terenie.

Rezerwaty przyrody

Rezerwaty przyrody, podobnie, jak parki narodowe, zajmują się ochroną przyrody w najszerszym i najpełniejszym zakresie. Rezerwaty obejmują swoim obszarem tereny zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym, ekosystemy, ostoje i siedliska przyrodnicze, siedliska roślin, zwierząt i grzybów, oraz twory i składniki przyrody nieożywionej, wyróżniające się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi lub walorami krajobrazowymi.
Rezerwat w całości lub w części może podlegać ochronie ścisłej, częściowej lub krajobrazowej, podobnie jak parki narodowe.
W rezerwatach przyrody zabronione jest m.in. niszczenie i uszkadzanie roślin, zbieranie grzybów i runa leśnego, chwytanie i zabijanie dzikich zwierząt, umyślne płoszenie ich, niszczenie schronień zamieszkującej rezerwat zwierzyny, zakłócanie ciszy, pozyskiwanie skał, skamieniałości, minerałów i bursztynów. Zabroniona jest także wspinaczka, eksploracja jaskiń i zbiorników wodnych, biwakowanie, palenie ognisk i wyrobów tytoniowych, chyba, iż zostały do tego specjalnie wyznaczone miejsca. W rezerwatach przyrody, poza wyznaczonymi szlakami i trasami, o ile takie występują, obowiązuje zakaz ruchu pieszego, rowerowego, narciarskiego i jazdy konnej wierzchem. Niekiedy jednak zdarza się, że do danego rezerwatu nie ma wstępu w ogóle.
Rezerwaty przyrody, obok parków narodowych, nakładają największe ograniczenia w sferze prowadzenia na ich terenie oraz na terenie ich otuliny działalności gospodarczej.
Obecnie na terenie Polski istnieje 1501 rezerwatów przyrody, które łącznie zajmują ok. 169.000 ha. Należą do nich rezerwaty krajobrazowe, przyrody nieożywionej, faunistyczne, florystyczne, leśne, torfowiskowe, wodne, stepowe i słonoroślowe.
Najstarszy polski rezerwat przyrody to „Cisy Staropolskie” położony w Borach Tucholskich.

Park krajobrazowy

Park krajobrazowy tworzony jest na obszarze o szczególnych walorach przyrodniczych, historycznych, kulturowych (z zabytkami architektury ludowej, tradycyjną zabudową i sposobem użytkowania ziemi) oraz krajobrazowych, obszarze zbliżonym do naturalnego, np. fragmenty wybrzeża morskiego, dorzecza, pojezierza, podmokłe siedliska (torfowiska, mokradła, wilgotne łąki), lasy, wyżyny, pogórza, masywy górskie. Tworzony jest w celu zachowania oraz popularyzacja istniejących wartości. Parki krajobrazowe chronią wiele cennych ekosystemów. Na ich obszarze mogą znajdować się rezerwaty przyrody, pomniki przyrody, ostoje oraz stanowiska zagrożonych wyginięciem gatunków roślin i zwierząt. Parki krajobrazowe mogą pełnić rolę otuliny dla parków narodowych, jak również wchodzić w skład rezerwatów biosfery, czyli chronionych obszarów, zawierających cenne zasoby przyrodnicze.
Grunty rolne i leśne, znajdujące się na terenie parku krajobrazowego wykorzystywane są gospodarczo, zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju. Dopuszcza się uprawianie różnych form turystyki: poznawczą (przyrodnicza i kulturowa) i aktywną (piesza, rowerowa, konna, narciarska, kajakowa). Obszary te posiadają bogatą infrastrukturę turystyczną: oznakowane szlaki, ścieżki przyrodnicze, tablice informacyjne, punkty widokowe oraz bazę noclegową.
Na terenie parku krajobrazowego zabrania się niszczenia środowiska naturalnego, zabijania zwierząt czy dewastowania ich siedlisk, wycinania drzew, pozyskiwania skał, skamieniałości i minerałów, dokonywania zmian w rzeźbie terenu czy niszczenia zbiorników wodnych i obszarów podmokłych.
W Polsce jest 125 parków krajobrazowych, które zajmują w sumie ponad 26.000 km2 powierzchni. Najstarszy jest Suwalski Park Krajobrazowy, największy – Park Krajobrazowy Dolina Baryczy, najmniejszy – Miedzichowski Park Krajobrazowy. Najwięcej, bo aż 17 parków krajobrazowych znajduje się w województwie lubelskim.

Pomnik przyrody

Pomnikiem przyrody jest chroniony obszar lub obiekt zarówno żywej, jak i nieożywionej przyrody, który powinien być zachowany z uwagi na swoją szczególną wartość naukową, krajobrazową, kulturową, czy historyczno-pamiątkową. To, co sprawia, że dany obszar lub obiekt został uznany za pomnik przyrody, zależy od jego charakteru: jakościowego (wyjątkowość w porównaniu z innymi obiektami lub obszarami) czy ilościowego (np. wielkość pierśnicy charakterystyczna dla danego gatunku drzewa, obwód pnia, szerokość korony, wiek, pokrój itp.). W przypadku natury nieożywionej, obiektem przyrody może być wodospad, skał, jaskinia, źródło lub wywierzysko, głaz narzutowy, jar, wąwóz, itp.
W 2015 roku w Polsce było ponad 36.500 pomników przyrody. Do najbardziej znanych należą:

• dąb „Bartek” k. Zagnańska – ok. 700 letni dąb szypułkowy o wysokości 28,5 m i obwodzie pnia 9,85 m;
• dąb Bażyńskiego w Kadynach – ok. 720-letni dąb szypułkowy o wysokości 21 m i obwodzie pnia 10,03 m;
• „Cis Henrykowski” w Henrykowie Lubańskim – ok. 1250-letni cis pospolity (najstarsze drzewo w Polsce) o wysokości 10,5 m i obwodzie pnia 4,25 m;
• „Dęby Rogalińskie” nad Wartą,
• „Cisy Raciborskiego” w Harbutowicach,
• aleja lipowa w Rzucewie;
• aleja lipowa w Dęblinie;
• aleja platanowa w Legnicy;
• jaskinia Wierzchowska Górna k. Krakowa;
• „Organy Wielisławskie” zbudowane z porfiru k. Złotoryi;
• Diabli Kamień – grupa skał z piaskowca magurskiego w miejscowości Folusz na skraju Magurskiego Parku Narodowego;
• skałka „Konfederatka” w Woli Komborskiej k. Krosna;
• głaz narzutowy k. Starych Juch na Suwalszczyźnie (obiekt kultu Jaćwingów);
• głaz narzutowy w Tychowie;
• formacje skalne, np. grzyb skalny k. Zegartowic.

Zanim postanowimy odwiedzić dany obszar, sprawdźmy, czy jest on udostępniony dla ludzi i na jakich zasadach można z niego korzystać. Wiele informacji na temat poszczególnych form ochrony przyrody znajdziemy w Centralnym Rejestrze Form Ochrony Przyrody:
http://crfop.gdos.gov.pl/CRFOP/